Początki Włocławka sięgają połowy IX wieku. W rozwidleniu rzek Wisły i Zgłowiączki powstała otwarta osada. Niedaleko niej w X wieku powstał gród. Gród ten pełnił bardzo ważną funkcję administracyjną kasztelanii w okresie wczesnego panowania Piastów. Jakiś czas później w pobliżu grodu rozwinęła się kolejna osada. W XI w. organizowano w tym rejonie jarmarki. W 1065 r. istniał już kościół. Znaczenie Włocławka wzrosło w XII w., kiedy stał się on nową siedzibą diecezji kujawskiej. W pierwszej połowie XIII w. wzniesiono katedrę. Pod koniec XII w., gdy Polska została podzielona między synów Bolesława Krzywoustego, powstało nowe, odrębne księstwo kujawskie. Po 1267 r. zostało ono podzielone na księstwo inowrocławskie i księstwo brzesko-kujawskie, w skład którego wchodził Włocławek. Dualizm władzy świeckiej i religijnej wpłynął na powstanie dwóch miast: książęcego i biskupiego.
Włocławek w średniowieczu
Pierwsze ze wspomnianych miast otrzymało niemieckie prawa miejskie w latach 1236-1255. W 1250 r. książę Kazimierz I Kujawski zrzekł się praw, które posiadał nad miastem biskupim, a w 1255 r. diecezja uzyskała prawa nad miastem książęcym po zrzeczeniu się ich przez księcia. Ostatecznie w 1266 r. miasto przeszło w całości pod zarząd biskupów. W drugiej połowie XIII w. siedziba kasztelanii znajdowała się w Brześciu-Kujawskim. Rola Włocławka została zredukowana do prywatnego miasta biskupiego. W 1311 r. we Włocławku doszło do spotkania Władysława Łokietka z wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego Karlem Bessartem von Trier, z którym w 1327 r. podpisano polsko-krzyżacki traktat pokojowy. Dwa lata później, w 1329 r., Krzyżacy doszczętnie spalili miasto i zakazali jego odbudowy. Opanowując Kujawy, jednocześnie przejęli kontrolę nad Włocławkiem. W 1330 r. wybudowano jednak nowy kościół św. Witalisa (dziś jest to najstarsza budowla we Włocławku). W 1411 roku konsekrowano nową katedrę. Biskupi przystąpili do odbudowy miasta.
Co miało miejsce po 1330 roku?
W 1339 r. odbyła się lokacja na prawie chełmskim. Przy podobnym czasie wizytę we Włocławku złożyli Władysław Jagiełło i książę Witold, a w 1397 r. spotkali się tu królowa Jadwiga i wielki mistrz Konrad von Jungingen. W 1431 r. Krzyżacy ponownie najechali i splądrowali miasto. Podczas swojego panowania w XV w. miasto wielokrotnie odwiedzał król Kazimierz Jagiellończyk. W 1483 r. większość mieszkańców miasta zdziesiątkowała zaraza. Począwszy od drugiej połowy XV w., Włocławek przeżywa okres intensywnego rozwoju. W 1520 r. wybudowano tu komorę celną, która kontrolowała cały ruch towarowy na Wiśle. W związku z powiększaniem się obszaru i demografii Włocławka nastąpił znaczny postęp w jego rozwoju. Zaprojektowano nowy układ ulic i placów. Przed 1520 r. wybudowano ratusz. Włocławek nie był ufortyfikowany, posiadał jednak pięć reprezentacyjnych bram. W 1552 r. przybył tu Zygmunt August, a w 1576 r. Stefan Batory. Około 1583 r. znaczną część miasta strawiły płomienie.
Historyczny pożar we Włocławku
Kolejny pożar miał miejsce w 1613 roku. W okresie świetności miasta szukali tu domu osadnicy z Prus. Przybyli tu również Szkoci, którzy założyli tu swoją kolonię. W 1620 r. Włocławek został niemal doszczętnie spalony. W 1652 r. przeniesiono komorę celną do Nieszawy. Kolejne zniszczenia przyniosły wojny polsko-szwedzkie z 1657 roku. W XVII w. w mieście przebywali królowie Zygmunt III Waza i Jan Kazimierz. W czasie trwania wojen w pierwszej połowie XVIII w. Włocławek był kilkakrotnie niszczony, w związku z czym na znaczeniu zyskało rzemiosło i rolnictwo. Włocławek, dzięki dworowi biskupiemu i kapitule, pełnił istotną rolę kulturotwórczą. Od czasów średniowiecza istniała tu szkoła katedralna. W XVI w. przy szkole tej kopiowano rękopisy, dzięki czemu kapituła zgromadziła imponujący księgozbiór.
Rozbudowa ogromnego portu
Stopniowo rozbudowywano port na Wiśle, powstawały nowe spichlerze i magazyny, pojawiły się pierwsze fabryki. W latach 1799-1860 powstało 11 fabryk (branże: spożywcza – 3 fabryki, metalowa -2, ceramiczna – 1, chemiczna – 2, papiernicza – 1, drukarska – 1). W latach 1861-1918 powstało blisko 40 nowych zakładów, w tym kilka dużych. Mieszkańcy miasta uczestniczyli w insurekcji kościuszkowskiej z 1794 r., a także w innych powstaniach w latach 1830-1831, 1863-1864. Wzięli także udział w rewolucji 1905-1907. W 1862 r. Włocławek uzyskał połączenie kolejowe z Warszawą i Bydgoszczą. Zakończono budowę mostu przez Wisłę, który oddano do użytku w 1865 r. Po 1793 r. do miasta zaczęli napływać protestanci z Niemiec i Żydzi, a po 1815 r. Rosjanie. Włocławek przechodził modernizację. W 1823 r. założono szpital św. Antoniego, powstały pierwsze parki i ogrody publiczne. W połowie XIX w. po raz pierwszy oświetlono ulice miasta, a w 1872 r. założono sieć wodociągową. Rozpoczął się proces rozbudowy szkolnictwa.
Okres wojenny
W czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. Włocławek zaatakowały wojska sowieckie stacjonujące na prawym brzegu Wisły, naprzeciwko miasta. Granice miasta zostały rozszerzone w 1927 r. o Szpetal Dolny położony na prawym brzegu Wisły. W latach 1918-1939 miasto szybko się rozwijało. Na jego terenie powstało ponad 100 różnego rodzaju organizacji. Działało tu 15 szkół podstawowych, 5 szkół średnich, 2 szkoły zawodowe, 1 szkoła dokształcająca, 8 przedszkoli, 3 zakłady poprawcze, 2 seminaria nauczycielskie. Nadal funkcjonowało Seminarium Duchowne. W czasie II wojny światowej (1939-1945) Włocławek został włączony do Niemiec hitlerowskich. Ludność doznawała represji i prześladowań, była eksterminowana i wysiedlana.
Czasy powojenne
Po zakończeniu wojny rozwinęło się wiele istniejących już zakładów przemysłowych, głównie w branżach: metalowej, spożywczej, chemicznej, drzewnej, ceramicznej. Wybudowano zakłady azotowe (1967-1972), chłodnię i elewator zbożowy. W 1969 r. wybudowano zaporę wodną na Wiśle. Wiele zachodzących zmian można było zaobserwować po 1989 roku. Upadły lub ograniczyły produkcję liczne zakłady przemysłowe, zaczęły powstawać wyższe uczelnie oraz lokalne media: radio i telewizja.